عفو و بخشش

عفو و بخشش

عفو به معنای گذشتن از گناه و ترک کیفر آن است و اصل و ریشه آن به معنی محو و نابودی است.  ولی راغب در مفردات این معنی را ریشه اصلی نمی­داند و معتقد است که عفو به معنای قصد گرفتن چیزی است و به همین مناسبت به وزش بادهایی که منجر به ویرانی و گرفتن چیزی می­شود، این واژه اطلاق شده است و اگر به محو کردن، عفو اطلاق می­گردد بخاطر این است که آن هم نوعی قصد برگرفتن چیزی است.

  امام صادق(ع) در تعریف عفو می­فرمایند: عفو کردن و از تقصیر گذشتن با وجود قدرت و انتقام، طریقه پیامبران و متقیان است و معنی عفو آن است که هر گاه از کسی جرمی و تقصیری نسبت به تو واقع شود، پیِ او نروی و به او اظهار نکنی و از ظاهر و باطن فراموش کنی و احسان را به او زیاده­تر از پیش کنی.

 عفو در آیات

  مطالعه قرآن کریم به ما نشان می­دهد آیاتی که مشتمل بر واژه عفو بوده و یا واژه­هایی که بر معنی عفو دلالت می­کنند (مانند رحمت و مغفرت و...)، به روشنی گویای موضوع عفو و گذشت هستند. دسته­ای از آیات به عفو خداوند اشاره دارند:

«بعضی از شما خواهان دنیا بودند و بعضی خواهان آخرت، پس خداوند شما را از آنها منصرف ساخت (و پیروزی شما به شکست انجامید) تا شما را آزمایش کند و او شما را بخشید و خداوند نسبت به مؤمنان فضل و بخشش دارد.»[4]

 برخی آیات به عفو اولیای خداوند اشاره دارد:

«گفت امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست. خداوند شما را می­بخشد و ارحم الراحمین است.»

 در این آیه حضرت یوسف(ع) نه تنها از حق خود گذشت و حتی حاضر نشد کمترین توبیخ و سرزنشی را در حق برادرانش روا دارد، بلکه از نظر حق الله نیز آنان را اطمینان داد که خداوند غفور و بخشنده است.  برخی دیگر از آیات، پیغامی الهی و خطابی ملکوتی به بندگان است تا عفو و گذشت را سنتی حسنه در زندگی خود قرار دهند.

«ما آسمان و زمین و آنچه میان آن دو است، جز به حق نیافریدیم و ساعت موعود (قیامت) قطعا فرا خواهد رسید. از آنها (دشمنان) به خوبی صرف نظر کن (و آنها را به نادانیشان ملامت ننما.)»

 خداوند در این آیه به پیامبر اکرم(ص) دستور می­دهد که در برابر لجاجت­ها، نادانی­ها، تعصب­ها، کارشکنی­ها و مخالفت­های سرسختانه­ انسان­ها ملایمت و محبت نشان ده و از گناهان آنان صرف نظر کن و آنها را ببخش، بخششی زیبا که حتی توأم با ملامت نباشد.

 عفو در روایات

  روایات بسیاری مبنی بر عفو و تشویق کردن ائمه(ع) به این صفت کریمانه وجود دارد که نشان دهنده اهمیت و ارزش بسیار بالای آن است. البته عفوی که با شرایط خاص توأم باشد و اگر با این شرایط نباشد، نه تنها ممدوح و پسندیده نیست بلکه مذموم و ناپسند نیز می­باشد.

پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: هر کس قدرت (بر انتقام) دارد گذشت کند، خداوند در روز لغزش از او درگذرد.[9]امام علی(ع) درباره عفو می­فرماید: (بدی یا خوبی را) به نیکی پاداش ده واز بدی درگذر، به شرط آنکه به دین لطمه­ای نزند یا در قدرت اسلامی ضعفی پدید نیاورد.

 انواع عفو

  عفو بر خلاف تصور عمومی، همیشه پسندیده نیست، عفوی که در راه خدا باشد و به گستاخی گناهکار و جنایتکار نگردد، پسندیده است و در غیر این­صورت مذموم است، بر این اساس عفو دو نوع است:

1.  عفو ممدوح و پسندیده:

عفو پسندیده عفوی است که فرد با قدرت بر انتقام، از خطای شخصی که به او ستم کرده بگذرد و طبق فرمایشات معصومین(ع)، هر گونه سرزنش و ملامتی را هم به دنبال عفو خود نیاورد.[11]علاوه بر این، همانطور که در بالا گفته شد، عفوی  پسندیده است که منجر به گستاخی جنایتکار نگردد.

 2.  عفو مذموم و ناپسند:

  در فضیلت عفو و گذشت و ترک انتقام­جویی تردیدی نیست، اما این بدان معنا نیست که استثنایی در کار نباشد بلکه مواردی پیش می­آید که عفو و گذشت سبب جرأت جانیان و خاطیان می­شود. دراین موارد برای حفظ نظم جامعه و پیش­گیری از تکرار جرم باید از عفو صرف نظر کرد. لذا خداوند در عین اینکه بندگان خود را به عفو و بخشش فرا می­خواند در آیات مختلف مردم را به قتال نیز دعوت می­کند تا حرمت­های الهی حفظ شوند. خداوند در قرآن می­فرماید:

«و با آنها پیکار کنید تا فتنه (و بت­پرستی و سلب آزادی از مردم) باقی نماند و دین مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند (مزاحم آنها نشوید. زیرا) تعدی جز بر ستمگران روا نیست.»

آثار و فوائد عفو

هرگاه عفو و گذشتهای بزرگوارانه و چشم پوشی­های کریمانه، به شیوه­ای آگاهانه انجام بگیرد، برکتها و سازندگی­های فراوانی را به همراه خواهد داشت که در اینجا به برخی از آنها اشاره می­کنیم:

الف- آثار دنیوی

1.  حصول تقوا: خداوند در قرآن می­فرماید:

«اگر شما گذشت کنید، به پرهیزگاری نزدیک­تر است.»

بر این اساس، یکی از آثار بخشش، نزدیک بودن بخشش به تقوا می­باشد که این امر از دو جهت است:

الف- کسی­که از حق خود می­گذرد و آن را می­بخشد، قطعا می­تواند مطمئن باشد که در این گرفتن حق، به هیچ وجه اشتباه نکرده و حق دیگری را پایمال نکرده است، بنابراین گذشت به تقوا نزدیک­تر است.

ب- کسی­که با گذشت از حق قانونی و شرعی خود صرف نظر می­کند، امید است که نافرمانی و گناه خدا را -در گرفتن آنچه حق اوست- نکند.