ده نامه نویس و ده نامه نویسان

          محمود عبدالهی 
            بازدید : 487
          چهارشنبه 11 فروردین 1395
           نظرات (0)
        

ده نامه نویس و ده نامه نویسان

ده نامه، یکی از انواع ادبی در مقولۀ تغزل و تغنّی است که به منظور بیان عواطف و احساسات عاشق و متقابلاً استغنای معشوق به صورت محاوره گونه و عاشقانه سروده می شود. این نوع منظومه که از منظومه های غنایی شعر فارسی است، در قالب مثنوی به صورت داستان با وزن و اسلوب هرچه ساده‌تر و در شرح عشق و عاشقی در قرن هشتم هجری رواج فراوانی یافت.

ده نامه‌هایی که تاکنون شناخته شده اند عبارتند از:ده نامه موسوم به منطق‌العشاق، اوحدی مراغه ای

ده نامه موسوم به تحفه‌العشاق، رکن صاین هروی

ده نامه یا محبت نامه از ابن نصوح فارسی

ده نامه خواجه عماد فقیه

ده نامه عشاق نامه، فخرالدین عراقی

ده نامه موسوم به روضه المحبین، ابن عماد شیرازی

ده نامه عارفی هروی

عشاق نامه، عبید زاکانی

روضه العاشقین، عزیز بخاری

صحبت نامه، همام تبریزی

محبوب القلوب یا ده نامه حریری

ده نامه موسوم به روح‌العاشقین، شاه شجاع

ده نامه چیست؟ده نامه منظومه ایست مثنوی درشرح عشق وعاشقی.این نوع منظومه درقرن هشتم هجری روایی گرفت.ازهفت منظومه ای که هم اکنون به نام ده نامه شناخته ودر دست است،شش منظومه درقرن هشتم وفقط یکی از آنها درقرن نهم سروده شده است.شش منظومه متعلق به قرن هشتم در بحرهزج ویک منظومه مربوط به قرن نهم دربحرخفیف است.

این منظومه ها دارای آرایشی خاص است.گذشته از مطالبی که با عنوان های ویژه در آغاز وانجام منظومه می آید درمتن آن غالباً(عبید زاکانی در عشاق نامه آرایشی دیگر کرده است) پنج نامه ازسوی عاشق به معشوق وپنج نامه از معشوق درپاسخ نامه های عاشق رد وبدل میشود.هریک از نامه ها نیزبا مقدمات ومؤخراتی همراه است ودرمتن هرنامه هم غزلی بروزن منظومه با رعایت قافیه سروده شده است.نامه بردست یکی ازعناصرطبیعت مانند باد وآفتاب یا مصنوعات بشری همچون شانه و آینه فرستاده میشود. درمتن نامه عاشق دلداگی خود را به معشوق شرح میدهد و معشوق نیزبا سنگدلی تمام پاسخ میگوید ولی سرانجام در نتیجه پایداری عاشق و زاری های او معشوق بر سر مهرمی آید و ازسخنان انجامین وی معلوم میشود که آن همه ناز برای آزمودن عاشق بوده است نه آزار وی،وچون عاشق از بوته آزمون شایسته و خالص به در آمده معشوق او را لایق عشق خود دیده وپذیرفته است.کهن ترین ده نامه ای که با آرایش یادشدهدر دست است «منطق العشاق»اوحدی مراغه ای (738-673ه.ق) است.از سخن خود اوحدی برمی آید که ده نامه او تازگی داشته و ده نامه های سابق طرز و روش اورا نداشته است:

دل ده نامه های کهنه سیر است

بگوده نامه یی شیرین که دیراست

حدیثی تازه کن از سینه نو

سماطی در کش از لوزینه نو

قاسم درگفته های دیگران کش

تو را داریم وقت دیگران خوش

نموداری برون کن تا بداند

که صاحب قدرتی هرکس که خواند

ز بهر نام خود ده نامه ای ساز

محبت را به نوی جامه ای ساز

( دیوان،ص 456)

شاید آبشخور ده نامه ها همان نامه های ده گانه ای باشد که فخر الدین گرگانی (متوفی در حدود446ه.ق) در منظومه ی«ویس و رامین»آروده است. در این منظومه مشکین دبیر به خواست ویس ده نامه های پیاپی به رامین می نویسد.اگر دلیلی نداشته باشیم که این ده نامه را از افزوده های خود فخرالدین بدانیم باید بپذیریم که ده نامه نویسی سابقه ای بسیار دیرین دارد و از آنجا که تا حدی به ثبوت رسیده است که داستان منظومه ی ویس و رامین از یادگارهای دوره ی اشکانی است(ویس و رامین،به اهتمام محمدجعفر محبوب،از انتشارات کتابخانه ی ابن سینا،تیر337،مقدمه،ص73). به فرض اتفاق افتادن ماجرا این منظومه در اواخر عهد اشکانیان (حکومت از 247پیش ازمیلاد تا 224میلادی)سابقه ی ده نامه نویسی حداقل به هجده قرن پیش می رسد.

اما تصریح اوحدی به اینکه پیش ازده نامه او ده نامه یی بوده و دلها از خوندن آنها سیر است می رساند که منظور وی فقط نامه های دهگانه ویس نتواند بود وباید در میانه ی سروده شدن ویس و رامین و منطق العشاق منظومه هایی شبیه به ده نامه ی اوحدی وجود داشته باشد تا اوحدی «قلم در آنها بکشد» و«محبت را جامه یی نو بسازد».

استاد ذبیح الله صفا بر آنند که روش عراقی در ساختن عشاق نامه که به ده نامه ی عراقی نیز معروف است منشأ ایجاد منظومه هایی به نام «ده نامه» شده است.(تاریخ ادبیات ایران،دکتر ذبیح الله صفا، ازانتشارات دانشگاه تهران، سال 1351، جلد سوم، بخش اول، ص576و577).عشاق نامه ی عراقی منظومه یی است شامل 1063 بیت در بحر خفیف (مخبون مقصور یا محذوف)که عراقی آن را به نام صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی سروده و به وی تقدیم کرده است.این منظومه شامل مقدمه ایست در توحید، جوهرانسان، تصفیه ی نهاد،نعت پیامبر(ص) و خلفای راشدین، نصیحت، سبب نظم کتاب، مدح صاحب دیوان، نصیحت ملوک، حکایت و ابتدای کتاب که با این بیت:

کلماتی ست از مخارج اصل

اندرو هست مندرج ده فصل

متن اصلی منظومه آغاز می شود. متن منظومه دارای ده فصل است هر فصل مشتمل است برمثنوی و غزل. عراقی در این منظومه در هر قسمت مبحثی از مباحث عرفانی را مطرح کرده و آن را همراه با تمثیل و حکایت به پایان رسانیده است. بنا به تحقیق استاد صفا این منظومه در فاصله ی سالهای 680تا 683ه.ق.نظم شده است.(کلیات عراقی، به کوشش سعید نفیسی، ازانتشارات کتابخانه ی سنایی، تهران،1338، ص325 به بعد.)

یکی دیگر از منظومه هایی که احتمالاً منظور نظر اوحدی بوده «صحبت نامه»همام تبریزی تواند بود. اگرچه این منظومه به طرز ده نامه ی اوحدی یا نظایر آن نیست ولی از نظر مضمون و موضوع مانندگی نزدیک به منطق العشاق و منظومه های نظیر آن دارد.

صحبت نامه مثنویی ست در بحر هزج(مسدس مقصور یا محذوف) شامل383بیت. نخست ابیاتی ست در توحید و ستایش پیامبراکرم و یاران وی و سپس مطالبی ست در زمینه های مختلف بدین شرح:در سبب نظم کتاب، در حقوق صحبت، در وفا، در غنیمت دانستن جوانی، در غنیمت دانستن صحبت یاران، در مدح خواجه هارون، در مراتب خاصان و تقریر حال ایشان، درستایش معشوق، در وصف محبوب، در غیرت معشوق، در فراق محبوب و شکایت روزگار، لابه کردن عاشق با معشوق.چهار غزل نیز در ضمن مطالب مزبور آمده است.باتوجه به این که همام مثنوی صحبت نامه را پیش از 682 ه.ق.سروده است.(دیوان همام تبریزی، به تصحیح نگارنده، از انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، تبریز1351، مقدمه،صفحه ی پنجاه و شش).می توان گفت که این مثنوی پیشتر از عشاق نامه ی عراقی هم گفته نشده باشد دست کم همزمان با آن میتواند باشد. چنانکه گفتیم این منظومه عنوان ده نامه نداشته است (استاد ذبیح الله صفا نیز درباره ی صحبت نامه چنین نوشته اند:«این منظومه اگرچه از جنس ده نامه نیست لیکن مضمون و موضوع آن یادآور همان سنخ از منظومه های فارسی است که بلوشه نام آن را «ده نامه» نهاده و اسم صحبت نامه را به منظومه ی اولی اطلاق کرده است»(تاریخ ادبیات در ایران، ج3، بخش دوم،ص720.)شایسته ی توضیح است که ده نامه یی که بلوشه یاد کرده ارتباطی به همام ندارد.شادروان بلوشه در توصیف نسخه ی دیوان همام می نویسد که این نسخه خطی (دیوان همام) به ده تایی ختم می شود و آن ده نامه ی عارفانه یی است در مثنوی که عاشقی برای معشوق خود سروده و در زمینه ی عشق الهی است و سپس میگوید که این ده نامه را کسی نوشته است. که نامش معلوم نیست.این موضوع بعداً بررسی خواهد شد) ولی مطالب آن نظیر«در وصف محبوب و لابه کردن با معشوق ...)شباهت تام به مطالب ده نامه دارد و از لحاظ آرایش نیز با غزلهایی که در مطاوی مثنوی آمده مانندگی آن به ده نامه ها تردید ناپذیر است.پیش از آغاز به بررسی ده نامه های موصوف موجود شایسته است از ده نامه ای دیگر نیز یاد شود و آن ده نامه ی عماد فقیه است که «مجموعی ست از نامه های منظومی که در بحور مختلف سروده و آنها نامه هایی ست که در ایام مختلف برای افراد و یا سلاطین عصر و احباب زمان به نظم آورده است، وسپس در پایان عمر آنها را در مجموعه ای فراهم آورده است و مقدمه ای بر آن ترتیب داده و با مدح شاه شجاع آن را مزین ساخته و ده نامه اش نامیده است »(دیوان عماد فقیه کرمانی، به تصیح رکن الدین همایون فرخ، تهران 1348، مقدمه، صفحه بیست).

علاوه بر ده نامه یاد شده،‌ ده نامه‌ای دیگر موجود است که با نام محب و محبوب تاکنون ناشناخته باقی مانده و در هیچ جا نشانی از آن نداده‌اند. یگانه نسخه این منظومه متعلق است به کتابخانه توبینگن برلین که عکسی از آن در کتابخانه شخصی مجتبی مینوی نگهداری می‌شود و از سروده‌های قرن هشتم هجری است.

فهرست مندرجات کتاب عبارتست از:

درآمدی بر ده نامه نویسی

معرفی ده نامه محب و محبوب

اموزه های تعلیمی در منظومه محب و محبوب

معرفی نسخه

رسم الخط نسخه

روش تصحیح

علامت‌های اختصاری

تصویر نسخه

متن کامل منظومه محب و محبوب

تعلیقات

همچنین فهرست کاملی از امثال، کنایات، ترکیبات، لغات و اصطلاحات خاص، اعلام و مکان‌ها نیز در پایان آمده است. منظومه نفیس و ناشناخته محّب و محبوب را دکتر احمدرضا یلمه‌ها براساس نسخه محفوظ در کتابخانه توبینگن در