نَفت خام

نَفت خام

نَفت خام مایعی غلیظ و افروختنی به‌رنگ قهوه‌ای سیر یا سبز تیره یا سیاه است که در لایه‌های بالایی بخش‌هایی از پوستهٔ کره زمین یافت می‌شود. نفت شامل آمیزهٔ پیچیده‌ای از هیدروکربن‌هایی گوناگون است. بیش‌تر این هیدروکربن‌ها از زنجیرهٔ آلکان هستند؛ ولی ممکن است از دید ظاهر، ترکیب یا خلوص تفاوت‌های زیادی داشته‌ باشند.

تاریخچه

اقوام متمدن دوران باستان، به‌ویژه سومری‌ها، آشوری‌ها و بابلی‌ها، در حدود چهارهزار و پانصدسال پیش در سرزمین بین‌النهرین (عراق امروزی) با برخی از مواد نفتی که از دریاچه قیر به‌دست می‌آمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر به‌عنوان مادهٔ غیرقابل نفوذ برای عایق‌کاری استفاده می‌کردند. رومی‌ها و یونانی‌ها نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفوذکردن بدنهٔ کشتی‌ها و همچنین برای روشنایی و گرم‌کردن به کار می‌بردند. در داستان‌ها آمده است که نوح نیز کشتی خود را با قیر پوشاند تا آب به درون آن نفوذ نکند

با توسعه و پیشرفت تکنولوژی حفاری در اواسط قرن نوزدهم و تکنولوژی تقطیر و پالایش نفت در اواخر قرن نوزدهم و استفاده از آن در موارد غیر سوختی، جهش حیرت‌آوری بوجود آمد. بطوری که امروزه صنایع پتروشیمی نفش اساسی و بنیادی در رفع نیاز عمومی جامعه به عهده دارد.

واژه‌شناسی

ریشهٔ واژهٔ «نفت» از واژهٔ اوستایی «نپتا» گرفته شده‌است. کلدانیان و اعراب آن‌ را از زبان مادی گرفته و «نفتا» خوانده‌اند. در برخی منابع قدیمی به صورت «نفط» نیز آمده‌است. در فرانسه نیز «Naphte» گفته می‌شود و پیش از آن تا سال ۱۲۱۳ میلادی «Napte» گفته می‌شد که از واژهٔ لاتین «Naphta» برگرفته شده‌ بود. ریشهٔ این کلمه واژه یونانی «Naphtha» به‌معنی روغن شرقی می‌باشد.

کلمهٔ نفت در زبان انگلیسی «پترولیوم» نامیده می‌شود که از دو کلمهٔ «پترا» (معادل یونانی واژهٔ سنگ) و کلمهٔ «اولئوم» (روغن) تشکیل شده‌است.

نفت مایعی است که عمدتاً از دو عنصر آلی هیدروژن و کربن تشکیل شده و دارای مقادیر کم‌تری از عناصر سنگین مانند نیتروژن، اکسیژن و گوگرد می‌باشد و به‌صورت طبیعی در زیر زمین و به‌صورت استثنایی در روی زمین یافت می‌شود.

انواع نفت خام

نفت خام معمولاً بر اساس دو معیار وزن مخصوص و میزان گوگرد تقسیم‌بندی می‌شود. نفت‌هایی که وزن مخصوص، گرانروی و چگالی پایینتری دارند نفت سبک و نفت‌هایی که وزن مخصوص، گرانروی و چگالی بالاتری دارند نفت سنگین نامیده می‌شوند. نفت‌هایی که گوگرد آنها کمتر است نیز نفت شیرین و نفت‌های دارای گوگرد بیشتر نفت ترش نامیده می‌شوند. استخراج، جابجایی و پالایش نفت‌های سبک و شیرین ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر است و میزان بیشتری از محصولاتی چون بنزین، نفتا، نفت سفید و سوخت‌های جت برگرفته از نفت سفید، و گازوئیل‌های مرغوب را می‌توان از آن‌ها به دست آورد، به همین دلیل این نوع نفت‌ها بیشتر مورد علاقه پالایشگاه‌ها بوده و قیمت بالاتری دارند. شاخص‌های بین‌المللی تعیین قیمت نفت یعنی وست تگزاس اینترمیدیت و برنت از نوع نفت سبک و شیرین هستند. اما میزان نفت‌های ترش و سنگین در ذخایر نفتی دنیا بسیار بیشتر است.

اکتشافات

یک منطقهٔ انتخاب‌ شده را با مطالعهٔ نمونه‌های سنگی و لرزه‌نگاری مشخص می‌کنند. اندازه‌گیری‌ها انجام می‌شود و اگر مکان از نظر میزان ذخیره نفت موجود و ملاحظات اقتصادی، موفقیت‌آمیز باشد، حفاری آغاز می‌شود. بالای چاه ساختاری به نام «دکل حفاری» برای جادادن وسایل و لوله‌های مورد استفاده در چاه ساخته می‌شود. زمانی که حفاری تمام می‌شود، چاه حفرشده یک جریان ثابتی از نفت را به‌سطح زمین خواهد آورد. به‌سنگ‌هایی که غالباً از سنگ‌های رستی (شیل) تشکیل‌شده و روی مخزن نفت قرار می‌گیرند، «سنگ پوششی» گفته می‌شود.

کاربرد

نفت یا نفت خام یکی از مهم ترین مواد موجود در جهان است. شناخته شده ترین محصولات فرعی نفت عبارتند از : سوخت های پر انرژی- گازوئیل یا بنزین - نفت چراغ- نفت دیزل و یا سوختهای نفتی و سوخت های گالنی نیز از نفت بدست می آیند . بیشتر غذاهایی که ما می خوریم و لباس هایی که می پوشیم تماما به نحوی از انحاء وابسته به مواد بدست آمده از نفت هستند . از نفت برای جلوگیری از چسبناک شدن نان به هنگام مخلوط کردن خمیر استفاده می شود . از نایلونهای نازک برای بسته بندی مواد غذایی استفاده می شود و بیشتر لباس های ما که از الیاف مصنوعی بدست آمده از نفت ساخته شده اند . بیش از یک هزار نوع روغن مایع و جامد از نفت خام ساخته شده اند. از روغن روان کننده در وسایل گوناگونی چون ساعت و قطعات ماشین آلات- لوکوموتیوها و مولد های برق استفاده میشود . آسفالت جاده ها و پشت بام ها نیز با استفاده از مواد نفتی ساخته می شود . موم بدست آمده از نفت در تولید اجناسی چون : شمع- کاغذ های روغنی و سلوفون استفاده می شود . مواد دیگری که از نفت بدست می آیند در تولید انواع کاغذ کاربن- مرکب چاپ کتاب وروزنامه و مواد پاک کننده مورد استفاده قرار می گیرد .

دربارهٔ راه های کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت خام اطلاعاتی جمع آوری و در کلاس در این مورد گفت وگو

رهایی از اقتصاد نفتی شیرین و دلچسب است ولی از آنجا که طی سال‌های گذشته همواره نفت سهم غالب را در تأمین اعتبارات کشور برعهده داشته است، پرکردن خلأ نفت در بودجه کار دشواری است. درهمین زمینه به سراغ چهارتن از اقتصاددانان کشور رفتیم تا از نسخه کارشناسی صاحبنظران مطلع شویم

هرچند کاهش سهم نفت در بودجه کل کشور و رهایی از آن دستاورد بزرگی محسوب می‌شود و برای اقتصاد ملی شیرین و دلچسب است ولی از آنجا که طی سال‌های گذشته همواره نفت سهم غالب را در تأمین اعتبارات کشور برعهده داشته است، پرکردن خلأ نفت در بودجه کار دشواری است.

درحالی که رهایی از درآمدهای نفتی طی دهه‌های اخیر یکی از آرزوهای اقتصاد ایران بوده است، اما کاهش یک‌باره قیمت نفت از تابستان سال‌جاری برنامه‌ریزان کشور را برآن داشت تا حذف تدریجی نفت از بودجه را زودتر از برنامه عملیاتی کنند.

درشرایطی که اقتصاد ایران تحت تحریم‌های نفتی و بانکی نصف گذشته امکان صادرات نفت خام دارد کاهش ٥٠ درصدی قیمت‌ها در بازار جهانی نفت نیز فشار بیشتری به بودجه وارد کرده است که البته براساس برنامه‌ریزی دولتمردان با این شرایط سخت نیز کشور به حرکت خود ادامه خواهد داد و جای نگرانی نیست.

اکنون که درآمدهای نفتی تنها یک سوم بودجه سال ٩٤ را تأمین می‌کند و تداوم کاهش قیمت نفت ممکن است این سهم را کمتر کند، دولت باید به فکر درآمدهای پایداری باشد که بتواند بار نفت را در بیش از ١٠٠ سال گذشته به دوش بکشد.

برهمین اساس علاوه بر انضباط شدید مالی و صرفه‌جویی در هزینه‌های جاری، مالیات و صادرات غیرنفتی به عنوان دوگزینه کارآمد برای جایگزینی نفت مطرح است که هم از حیث مبلغ و هم پایداری می‌تواند بودجه کشور را متعادل کند. درهمین زمینه به سراغ چهارتن از اقتصاددانان کشور رفتیم تا از نسخه کارشناسی صاحبنظران برای عبور از شرایط کنونی مطلع شویم.

درآمدهای مالیاتی جایگزین درآمدهای خالصه شود

<مهدی تقوی> اقتصاددان، مهمترین راهکار کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی را تغییر نوع درآمدها از درآمدهای خالصه (به عنوان مثال درآمدهای حاصل از فروش نفت) به درآمدهای مالیاتی دانست و به <ایران> گفت: در اقتصاد سه نوع درآمد وجود دارد که منابع بودجه را تأمین می‌کند؛ درآمد خالصه یا همان درآمدهای اختصاصی دولت از محل املاک و دارایی‌ها، درآمدهای مالیاتی و درآمدهای پولی؛ زمانی که درآمد خالصه یک کشور کم می‌شود بهترین گزینه برای جبران آن افزایش درآمدهای مالیاتی است چراکه اگر دولت بخواهد کمبود منابع بودجه را ازمحل درآمدهای پولی یعنی استقراض از بانک مرکزی جبران کند به مرور اقتصاد را فلج خواهد کرد، قرض دولت از بانک مرکزی نقدینگی را بدون آنکه در تولید و صنعت رونق حاصل شود افزایش خواهد داد و این افزایش نقدینگی تورم زا خواهد بود.

از این رو بهترین راهکار جبران کاهش قیمت نفت و کاهش درآمدهای حاصل از فروش نفت، افزایش درآمدهای مالیاتی است. وی با اشاره به ضعف سیستم مالیاتی کشور در گرفتن مالیات از بسیاری از مشاغل گفت: اگر دولت بتواند از ثروتمندان مالیات اخذ کند قطعاً کمبود درآمد فروش نفت جبران خواهد شد.

این استاد دانشگاه افزود: متأسفانه از همان ابتدا به دولت یازدهم خرابه‌های اقتصاد به ارث رسید، در کنار آن اکنون کاهش قیمت نفت شرایط را بدتر کرده است چراکه تأمین مخارج دولت و همینطور هزینه‌های عمرانی که وابسته به قیمت نفت بوده‌اند با چالش کاهش منابع روبه‌رو است، در چنین شرایطی تنها راه ممکن افزایش درآمدهای مالیاتی است.

اقتصاد ایران، نیازمند درآمدهای پایدار

همچنین <میثم موسایی> استاد اقتصاد کشور با بیان اینکه درآمدهای نفتی ما تقریباً به نصف رسیده است اظهار کرد: به عقیده من ٣ راه برای جبران کسری درآمدهای حاصل از نفت وجود دارد که اگر دولت به آن عمل کند نه تنها می‌تواند به مرور اقتصاد را از تأثیر نوسان قیمت نفت خارج کند بلکه درآمدی همیشگی و پایدار به دست خواهد آورد.

موسایی در در گفت‌وگو با <ایران> گفت: افزایش صادرات غیر نفتی و جذب توریست و ایجاد زمینه‌های ارزآوری نیروی انسانی و نخبگان به جای فرار مغزها این سه راهکارند. این استاد دانشگاه با بیان اینکه مفهوم اقتصاد مقاومتی قوی کردن کشور در برابر حملات خارجی است و راهکار این مقاومت در پیدا کردن منابعی برای رشد پایدار کشور خلاصه می‌شود،‌ اذعان کرد: ما برای آنکه رشد پایدار داشته باشیم نیاز به منابع تمام نشدنی داریم. این خصلت در نفت و گاز وجود ندارد. از این رو باید منابع دیگری جایگزین آن کنیم.

وی راه دیگر جبران کمبود درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت را کاهش هزینه‌های دولت دانست و تصریح کرد: دولت براحتی می‌تواند در بسیاری از هزینه‌ها صرفه‌جویی کند. هزینه‌هایی که بخش زیادی از بودجه را می‌بلعند بدون آنکه فایده داشته باشند. همچنین دولت با ساز و کاری مناسب می‌تواند درآمدهای مالیاتی را افزایش دهد.

اگر تمام این موارد رعایت شود نه تنها اقتصاد از وابستگی به نفت خلاص می‌شود بلکه به مرور شاهد توسعه خواهیم بود. موسایی بازنگری در سیستم پرداخت یارانه را یکی دیگر از الزامات برشمرد و گفت: اگر دولت می‌خواهد در کوتاه مدت صدمات ناشی از کاهش قیمت نفت به بودجه را کاهش دهد باید در پرداخت یارانه تجدیدنظر کند.

درون‌زا کردن اقتصاد، مانعی در مقابل افول آن

<ابراهیم رزاقی> صاحب نظر اقتصادی نیز در گفت‌وگو با <ایران> با بیان اینکه راهکار کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و جبران کاهش درآمدهای نفتی تنها مربوط به یک بخش اقتصاد نمی‌شود اظهار کرد: برای بهبود شرایط نیازمند سیاست‌هایی هستیم که نوع درآمدهای دولت را تغییر دهد. این سیاست‌ها تنها یک بخش را نشانه نمی‌گیرد و اعم از صادرات و واردات، نظام مالیاتی و سیاست‌های مصرفی و سیاست‌های بخش‌های مختلف اقتصاد از کشاورزی تا نیرو را شامل می‌شود.

رزاقی ادامه داد: خوشبختانه بخش اعظم این سیاست‌ها در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی آمده است. از این رو برای تحول اقتصاد می‌توان به مقاوم‌سازی اقتصاد بر پایه اصول اقتصاد مقاومتی روی آورد. این استاد دانشگاه افزود: کاهش صادرات کالاهایی که مواد اولیه گران وارداتی دارند، حذف کامل یارانه کالاهای لوکس، کاهش واردات کالاهای غیر ضرور و مصرفی مهمترین راهکارهای فعلی است.

البته درون زا کردن اقتصاد و برجسته کردن تولید داخل در اقتصاد فعلی زمان‌بر است اما اگر سیاست‌ها به درستی اجرا شود دور از واقعیت نیست. وی تجدید نظر در سیستم مالیاتی کشور و افزایش سهم مالیات را در بودجه راهکار کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی دانست و گفت: استقلال اقتصادی در گرو عزم و اراده و اعتقاد مسئولان است. قطعاً کاهش وابستگی اقتصاد به نفت مدیریت جهادی می‌خواهد.

سیاست‌های انقباضی راه جبران درآمدهای نفتی

«کامران ندری» استاد اقتصاد با بیان اینکه به طور کلی راهکار جبران کاهش درآمدهای نفتی متوسل شدن به سیاست‌های انقباضی مالی است به <ایران> اظهار کرد: اغلب این سیاست‌ها در مفهوم اقتصاد مقاومتی گنجانده می‌شود که دولت باید بدان عمل کند.

این اقتصاددان تصریح کرد: دولت باید در هزینه‌های دستگاه‌های دولتی تجدیدنظر کند و هزینه‌های غیرضرور را به هر اندازه اندک کاهش دهد. ساز و ‌کار نظارت در هزینه‌کرد بودجه را که با انحلال سازمان برنامه و بودجه از بین رفت، بازیابی و در نظام مالیاتی کشور تجدید‌نظر کند؛ در صورت پایبندی سیاست‌های دولت به این سه اصل می‌توان کسری ناشی از کاهش درآمدهای نفت را کاهش داد و حتی از اقتصاد متکی به نفت رها شد.

وی افزود: همچنین ما در زمینه صادرات با اولویت دهی به صادرات غیرنفتی باید به سمتی حرکت کنیم که مزیت نسبی داریم، تعرفه‌های صادراتی را به گونه‌ای تدوین کنیم که مسیر صادرات را مشخص کند. در زمینه واردات نیز باید فقط کالاهای ضروری وارد شود تا بتوانیم در مصرف ارز صرفه‌جویی کنیم.