جغرافیای تاریخی زاب صغیر - بخش اول

جغرافیای تاریخی زاب صغیر (1) 

دکتر منصور عبدالهی

یکی از رودهای غربی ایران ،که در کوههای کردستان جریان دارد و به طرف مغرب ایران ، خارج از مرز کشور عراق به رود دیاله می پیوندد.زاب کوچک یا زاب صغیر شعبه ای از همین رود است، که در خاک عراق وارد دجله می گردد(نهچیری، ۱۳۷۰ :۴۲۴؛ حکیم زاده، ۱۳۸۳ :۱۰)

رود خانه زاب کوچک که ابتدا به نام لاوان Laven  و سپس به نام کیال وی Kiâlvì بدواً در ایران در امتداد جبال زاگرس به  سمت جنو ب شهر اشنویه جاری است .(نیکیتین ، ۱۳۷۸ :۸۵).این رود پس از اینکه از گردنه ی میدان سر چشمه می گیرد (در ارتفاع ۲۱۴۰ گز  )تا کوه لیکین kilkin (در ارتفاع ۱۵۶۰ گز ) رو به سمت مغرب جریان می یابد، در این قسمت نام همان کوه را دارد پس از اینکه کوه مزبور را دور زد با نام جدید  که لوهkalwe به سمت جنوب جاری می شوند تا به منطقه سر دشت برسد .  در آنجا جریان آن تند تر می شود (اختلاف سطح در مسافتی به طور ۱۶ فرسخ ۵۶۰ گز است  ). پس از گذشتن از سردشت، دوباره به سمت مغرب جریان می یابد ، در گردنه های آلان به خاک بین النهرین داخل می شود و در پایین دست اربل    (هو لر ) به دجله می ریزد.  شعبه ها ی سمت راست آن عبارتند از رود خانه  پسوه paswe (پس آب ) ، لاوان ، مسین mesin و نیز نهر هایی که از کوههای زاگرس سرازیر می شوند و به آن می ریزند در سمت چپ ، رود خانه ای که به زاب کوچک می ریزد رود بانه است که منطقه ای به همین اسم را آبیاری می کند و در نزدیکی سر دشت به آن می پیوندد، زاب کوچک که مسیر فوقانی آن از میان صخره ها می گذرد رسوبات زیادی  با خود می آورد و آنها را در پایین تر، که دره وسیع می شود بر جای می گذارد و همین امر موجب شده است که آن بخش از کردستان مکری بسیار حاصلخیز باشد (نیکیتین،۱۳۷۸ : ۹۰).

از کهن ترین متون پیش از اسلام که در باب این  رودخانه سخن به میان آورده است تاریخ تاسیتوس می باشد. که کوه زمزیران را زانبولوس و رودخانه گلاس فعلی را کورماس دانسته است (واقدی،تعلیقات،۱۳۷۴: ۲۲۶ ؛ حکیم زاده، ۱۳۸۳: ۱۱ ؛ خضری،۱۳۷۹ :۱۲۹-۱۲۸ ). از مهم ترین آثار حیات انسان اولیه را می توان در محدوده زاب ، در دره انجیران ، در شرق زاب در صخره ای از نوع سنگهای نیلی رنگ می توان یافت که بر آن کتیبه تصویری حکاکی شده است، که با خود راز انسانهای عهد کهن را دارد. این کتیبه به خوبی بیانگر رابطه مستقیمی است بین انسان و رودخانه، در این کتیبه تصویری از عده ای از افراد، شئ یا اشیایی را، با کلک و قایق ابتدایی از یک سوی رودخانه به سوی دیگر رودخانه می برند. انسان های دیگر ناظر بر جریان ایستاده اند. آیا اینان، گوسفند، کل یا بزکوهی را برای قربانی و نذر به پیشگاه آلهه آبها به آن سو می برند؟ (حکیم زاده،۱۳۸۳: ۱۱- ۱۰ ؛ هفته نامه آبیدر، شماره۲۴ )

شلمانسر یا شلم نصر سوم در نخستین سال فرمانروایی (در حدود سال ۸۵۸ ق.م ) بر ضد اورارتوها و فرمانروای ایشان ارم Aram  لشکر کشی کرد. در آن زمان مرکز سیاسی اورارتو از دره علیای زاب در جنوب شرقی دریاچه وان به پیرامون دریاچه وان آنجا، که توشپه Tushpa یعنی پایتخت ایشان، گویا در سواحل شرقی دریاچه قرار داشت( فرای،۱۰۷ ). در اواسط هزاره سوم پیش از میلاد، پایه های قدرت بابل، زیر هجوم گوتی های سرازیر شده از ارتفاعات زاب کوچک در دیاله علیا، به لرزه درآمد. از قرن ها پیش، گوتی ها تهدیدی دایمی برای ساکنان جلگه بین النهرین به حساب می آمدند ( گیریشمن ، ۴۸ ). ایشپویینی Ishpunini فرمانروای اورارتو که پسرش شریک سلطنتش بود، دست آشوبی ها را از تمامی نواحی دجله علیا و زاب علیا کوتاه کرد و حتی سرزمین ماناها در جنوب دریاچه ارومیه را به قلمرو خویش افزود ( گیریشمن،۸۲ ؛ گیریشمن، ۱۳۸۳: ۱۰۸ ).در زمان نرم سین Naram-sin ، اغتشاش و عصیانی از عیلام تا زاب ایجاد شد( گیریشمن،۱۳۸۳ :۶۱ ).

در یک رساله جغرافیایی که در عهد سارگن نوشته شده نام « در » و سایر نقاطی که در شمال آنجا به تصرف آن پادشاه درآمده مذکور است. در این رساله نام لوبدو Lobdo  در سرزمین آرپها Arrapha ( کرکوک ) فعلی و ناحیه بین زاب سفلی و زاب علیا و نام سرزمین لولوبیوم و گوتیوم مذکور است که به تصرف سارگن درآمده است این ولایات همه در شمال دیاله واقع بوده اند و ایلامی ها آنجا را به طور کلی یالمان می خوانده اند (یاسمی،۱۳۶۳: ۲۳ ؛ خضری،۱۳۷۹ :۱۲۵ ). در کتیبه قصر سارگن شرح لشکر کشی سارگن به کردستان ذکر شده است: سارگن از کوه کولار Kullar   در نواحی  زاب سفلی ( شمال شهروز ) گذشته، به سرعت قدم در خاک مانایی نهاد اولوسونو سابق الذکر، که دست نشانده سارگن بود او را پذیره شد و متفقاً به ولایت پارسواش ( مغرب دریاچه ارومیه ) قدم نهاد (یاسمی،۱۳۶۳ : ۵۶ ؛ خضری،۱۳۷۹ : ۱۲۵-۱۲۴ ).

یاسمی زاب و جربانهای تاریخی آن را چنین بیان می کنند:

در شمال در دامنه سلسله جبال زاگرس اور بیلوم (اربیل فعلی ) بود.در جنوب اربیل دولت سیمو روم ( آلتون کوپروی فعلی ) نز دیک زاب کوچک قرار داشت و در جنوب آن ناحیه هارش بود که فعلاً در جای کرسی آن قرایست بنام توزخرماتلی ( یاسمی،۱۳۶۳ :۳۳ ؛ دهخدا،حرف ز،۱۳۶۵ :۱۱ ؛ خضری،۱۳۷۹ :۱۲۴ ). کوتیرناهونته برادری داشت موسوم به شیلهاک اینشوشیناک، که پس از او به تخت ایلام نشست از سال ۱۱۶۵ تا ۱۱۵۱ پادشاهی ایلام و بابل و کاسی با او بود و بی شبهه بزرگترین تاجدار ایلام بشمار است. در عهد او ایلام بذوره تعالی سیاسی و تجاری رسید در فهرست مبسوطی که از فتوحات او باقی است نام اکثر نقاط لرستان و کردستان فعلی مثل بلاد قدیمی که در محل شهرزور آلتون کوپرو و حلوان و غیره واقع بود مذکور است در سال ۱۱۵۴ ق.م سلطنت آشوریان پادشاه آشور را به پایان آورد از سمت مشرق دولت او به حوالی تخت جمشید فارس رسید و الواح سفالی به نام او در ممسنی کشف شده است. تمام ناحیه شرقی دجله زاب سفلی در دست او بود در ۱۱۵۰ ق.م فوت شد و پس از او ایلام دچار انحطاط فاحش گردید( یاسمی،۱۳۶۳ : ۴۳ – ۴۲ ).

نخستین پادشاه از آشوریان که به کوهستان شمال و شرق حمله کرد، تیکلات پیلسر اول (۱۱۱۵-۱۱۱۰ ق.م ) است این پادشاه ارمنستان راگرفته، وارد جنگهای انبوه شد و بحوالی دریاچه وان سپاه راند.پس از او اداد نیراری دوم Adad-nirari  (۹۱۱-۸۹۰ ق.م ) مدعی است که از حدود زاب اصغر حرکت کرده و  از حواشی لولو بیوم و زاموا  گذشته و از گردنه های  نمری عبور نموده است ( یاسمی، ۱۳۶۳: ۴۹ ؛ خضری،۱۳۷۹ : ۱۲۴ ).

زاب سفلی یا رود ( کاپریوس ) رودی بوده که در ایالت آشور ( مشرق دجله ) جریان داشته است. در کنار ناحیه آدیابن نزدیک به مصب رود خابور در دجله وارد می گردد و عثمانی ها آن را آلتون سو ( چشمه طلا ) می نامند و در نزدیکی رودخانه دیگر است که نام آن نیز زاب است و یونانی ها آن را لیکوس می نامند (دهخدا، حرف ز، ۱۳۶۵ : ۱۰ ). در زمان مادها، ماد آتروپاتکان شامل پنج نواحی است که ناحیه پنجم آن شامل بخش علیای رود زاب کوچک، سرزمینی که شهرهای کنونی میاندوآب، بانه، سلیمانیه، زهاب و سنندج در آن قرار گرفته است. این سرزمین « زاموآ » نامیده       می شد. زاموآ، بخش علیای دره « زاب کوچک » بود که خود یکی از شعبه های دجله بشمار می رفت( نهچیری، ۱۳۷۰ : ۲۴۷ ).

پیرنیا در کتاب تاریخ باستان می گوید:

بعد از شکست آرتانس پادشاه سوفن ( ارمنستان کوچک )، تیگران این ارمنستان را هم به ارمنستان بزگ ضمیمه کرد و کردون و نیز آدیا بن را، که در جریان و سطای دجله واقع تا زاب سفلی ادامه میافت، بتصرف آورد (پیرنیا، ۱۳۶۲: ۲۲۷۷). منازعه بین بلاش و دست نشانده اش درگرفت و عزت زنان و اطفال خود را به جای محکمی فرستاد، آذوقه وافر جمع کرد و سایر نواحی مملکت خود را از آذوقه عاری ساخت، تا اگر بلاش بخیال تاخت و تاز افتد، از بی آذوقگی بهره مند نشود. بعد او در کنار رود کاپریوس ( زاب سفلی ) موقع محکمی را اشغال کرد و آماده جنگ گردید بلاش تا رود مذکور راند و می خواست از آن بگذرد، که در این وقت خبر وحشت آوری از صفحات شرقی به او رسید( همان،۱۳۶۲ :۲۴۲۹ ).

زاب در گذرگاه تاریخ چنان اهمیتی داشته که حتی آن را برای یک مرز طبیعی بین دو منطقه بکار برده اند. جنگ رومیها با بلاش چهارم اشکانی به بهره مندی آنها خاتمه یافت و بین النهرین غربی ازخابور تا التقای این رود با فرات مجدداً بدست آنها افتاد و این طرف دجله از رود مزبور تا زاگرس (جبل الطاق ) نیز به آنها  اختصاص یافت، زیرا آیادبن را حفظ کردند، یعنی صفحه بین زاب علیا و زاب سفلی یا زاب بزرگ و کوچک، مطیع رومیها گردید و پادشاهان آن، که تا این زمان دست نشانده پارتیها بودند، دست نشانده رومیها شدند (پیرنیا،۱۳۶۲ : ۲۵۱۵ ).

بنا بر اسناد و مدارک محل جنگ مهرداد پادشاه اشکانی و گودرز بوده است ( کوتشمید، ۱۹۳ – ۱۹۱ ؛ واقدی، تعلیقات،۱۳۷۴ :۲۲۷ ؛ حکیم زاده، ۱۳۸۳ : ۱۱  ؛ یارشاطر و دیگران، ۱۳۸۳ : ۱۷۷ ) و روشن شدن موقعیت و محل جنگ گودرز و مهرداد از نظر تاریخ بسیار حایز اهمیت است که با توجه به موارد زیر ( بدون اصرار بر یقین بودن ) با منطقه سردشت مطابقت دارد:

۱- نخست اینکه از بعد نظامی و استراتژیکی کوه زانبولوس ( زمزیران فعلی ) از جهت غربی بر تمام منطقه سردشت، لاجان، آلان و حوزه وسیعی از شرق مرزهای فعلی عراق تسلط دارد.

۲- رودخانه کورماس ( گلاس فعلی ) درست زیر این رشته کوه بلند زانبولوس قرار دارد.

۳- رشته کوه زانبولوس بنابر گزارش تاسیتوس، امروزه بدان زمزیران گفته می شود.

۴- آثار وسیع تمدن و قلعه های نظامی بر جای مانده از دوران اشکانیان در منطقه سردشت.

۵- واژه کورماس که به گلاس تغیر یافته، احتمالاً واژه یونانی باشد، همین گلاس در زبان کردی به « کلوی » و « کلو » تغیر پیدا کرده است (واقدی، تعلیقات، ۱۳۷۴ : ۲۲۸-۲۲۷ ؛ حکیم زاده ، ۱۳۸۳ :۱۲ – ۱۱ ).

زاب را زابوس منیرو و یونانیان آن را کاپروس نامیده اند ( حکیم زاده ،۱۳۸۳ :۱۲ ؛ خضری، ۱۳۷۹ : ۱۲۴ ). آدیابنه ناحیه است که میان زاب بالا و پایین، یعنی سرزمین کردان نهاده است (یارشاطر و دیگران، ۱۳۸۳: ۶۰۸ ) آنتیوخوس پاتیان را در سه جنگ بشکست. در یک نبرد که در کنار لوکوس ( زاب بزرگ ) درگرفت بر اینداست، سردار پارتی غلبه یافت ( یارشاطر و دیگران، ۱۳۸۳: ۱۳۹ – ۱۳۸ ) و در جای دیگر از دلیری مباریس، فرمانروای آدیابن که میان زاب بزرگ و زاب کوچک قرار داشت رهبر اصلی آن مقدار از مقاومتی بود که در برابر رومیان صورت گرفته بود ( یارشاطر و دیگران، ۱۳۸۳:  ۱۸۸ ). از این گذشته، مورخان غربی سرزمین های شرق دجله را که میان رودخانه های زاب بزرگ و زاب کوچک قرار داشتند در این ایام به درستی به نام آدیابن ( به آرامی حد یاب ؛ به پارتی نورشیرکان ) می شناختند، اما گه گاه بر طبق اصطلاحی منسوخ و غیر معمول آن را به نام آشور نیز می خواندند ( یارشاطر و دیگران، ۱۳۸۳: ۱۸۹ ). در کردوئن، که از ولایات ارمنستان است، یک نفر ایرانی حکومت داشت که به نام رومی ژوینین موسوم بود و علاقه به تمدن روم و گرایش بدانها بود در درگیری بین دو حکومت با دادن اطلاعات و تجهیزات به آنها کمک شایانی می کرد. پس از اینکه لشکر ایران از رود زاب به وسیله یکی از قایق ها عبور کرد، آمیانوس به سوی ژوینین باز گشت و پس از کمی استراحت از همان راه کوهستانی، که آمده بود، به سپاه روم ملحق شد ( کریستنسن، ۱۳۸۴ : ۲۴۸ ).

منبع : زاب نیوز